Propaganda z archiwum

Film Ryszarda Ordyńskiego "Sztandar wolności"

W produkcji historycznego filmu dokumentalnego bardzo często wykorzystuje się fragmenty archiwalnych zapisów filmowych. Dziś to powszechnie przyjęta praktyka, jednak kilkadziesiąt lat temu wcale nie było to oczywiste. Jeden z pierwszych takich filmów to Sztandar wolności, zrealizowany w 1935 roku przez Ryszarda Ordyńskiego.

 

Sztandar wolności ukazywał drogę do niepodległości Polski oraz rozwój młodego państwa już po jej odzyskaniu. Przytaczał wydarzenia od wybuchu rewolucji w 1905 roku, przez I wojnę światową, Bitwę Warszawską, wytyczenie granic II Rzeczypospolitej i odbudowę państwowości, aż do połowy lat trzydziestych XX wieku. W filmie pokazano wiele eksponatów i pamiątek z tamtych czasów: odznaki wojskowe, wycinki z gazet, ulotki propagandowe, fotografie. Ogromny atut stanowiło wykorzystanie autentycznych materiałów filmowych ukazujących działania wojenne, a w późniejszych latach – ważne wydarzenia i uroczystości państwowe.

Program filmowy Sztandar Wolności, Towarzystwo Kinematograficzne Patria-Film, 1935, Mazowiecka Biblioteka Cyfrowa, źródło: cyfrowemazowsze.pl

Była to nowość, choć trzeba przyznać, że nie pierwszy raz próbowano takich zabiegów. Kilka lat wcześniej, z okazji dziesięciolecia odzyskania niepodległości, zrealizowano film Polonia Restituta, który także bazował na archiwaliach filmowych. W tym filmie niemym fragmenty dawnych rejestracji połączono planszami z napisami. Sztandar wolności zawierał już dźwięk, a historyczne materiały filmowe zestawiono z ikonografią, zilustrowano muzycznie i przepleciono komentarzem lektorskim. Był to więc pierwszy dźwiękowy pełnometrażowy film dokumentalny wykorzystujący dawne zapisy filmowe. Ich zgromadzenie okazało się trudne. Trzeba pamiętać, że w tamtych czasach nie istniały jeszcze filmoteki. Stare taśmy z unikatowymi nagraniami zostały rozproszone po różnych instytucjach wojskowych i zbiorach prywatnych w kraju i za granicą.

Program filmowy Sztandar Wolności, Towarzystwo Kinematograficzne Patria-Film, 1935, Mazowiecka Biblioteka Cyfrowa, źródło: cyfrowemazowsze.pl

Dodatkowo film zilustrowano licznymi ruchomymi mapkami obrazującymi kolejne etapy tras przemarszów Legionów Polskich, przemieszczenie frontów, formowanie poszczególnych odcinków granic i tak dalej. Pomagały one poskładać poszczególne wydarzenia w spójną całość. Ponieważ film przytaczał zdarzenia dość nieodległe w czasie, większość jego potencjalnych widzów pamiętała je lub wręcz była ich naocznymi świadkami czy uczestnikami. Jednak w połowie lat trzydziestych w Polsce dorosło już pokolenie młodych obywateli, którzy tamte czasy znali tylko z opowieści. Produkcja ta miała pomóc im lepiej zrozumieć walki o niepodległość, stoczone przez rodziców albo dziadków, a także spowodować większe przywiązanie do wolnej ojczyzny.

Program filmowy Sztandar Wolności, Towarzystwo Kinematograficzne Patria-Film, 1935, Mazowiecka Biblioteka Cyfrowa, źródło: cyfrowemazowsze.pl

Ponieważ niektóre etapy omawianej historii nigdy nie zostały utrwalone na taśmie, poza autentycznymi zapisami sprzed lat w Sztandarze wolności pojawiło się też kilka sekwencji zainscenizowanych, na przykład konspiracyjne zebranie, dziewczyna przemycająca ulotki i amunicję czy odmowa przysięgi na wierność niemieckiemu generałowi Hansowi Hartwigowi von Beselerowi przez polskich legionistów. Szczególnie wartościowa jest scena przedstawienia teatralnego w obozie jenieckim, w którym aktor Juliusz Osterwa odgrywa fragment Wyzwolenia Stanisława Wyspiańskiego. To obecnie jedyny film, w którym możemy zobaczyć wielkiego artystę polskiej sceny dramatycznej.

Program filmowy Sztandar Wolności, Towarzystwo Kinematograficzne Patria-Film, 1935, Mazowiecka Biblioteka Cyfrowa, źródło: cyfrowemazowsze.pl

Z racji poruszanej tematyki Sztandar wolności stanowił swego rodzaju filmowy pomnik ku czci Józefa Piłsudskiego. Mimo licznych przeciwników politycznych Marszałek cieszył się dużym szacunkiem nie tylko w kraju, lecz także za granicą. Jego imieniny, przypadające 19 marca, były ważnym świętem obchodzonym przez całe społeczeństwo.

Reklama prasowa, „Polska Zbrojna”, 1935, nr 77

Ponieważ na początku 1935 roku Piłsudski miał już poważne problemy ze zdrowiem (co zresztą skrzętnie ukrywano przed opinią publiczną), na twórców filmu wywierano cichą presję, by jak najszybciej go ukończyć. Niestety, Marszałek nie dożył premiery. Sztandar wolności wszedł na ekrany w dniu pogrzebu Komendanta, 18 maja 1935 roku, gdy zakończyła się żałoba narodowa.  

 Zapowiedź filmu, „Głos Pabianicki”, 1935, nr 12

Śmierć Piłsudskiego przyczyniła się do niesłuchanej popularności filmu, który stał się niemal lekturą obowiązkową w większości szkół. Sztandar wolności wyświetlano także za granicą. Do naszych czasów zachowała się między innymi wersja eksportowa przeznaczona na rynek amerykański, pod zmienionym tytułem Życie Piłsudskiego, a także fragmenty kopii z napisami portugalskimi, przeznaczonej prawdopodobnie dla Polonii brazylijskiej.

Zapowiedź premiery filmu, „Wiadomości Filmowe”, 1935, nr 5

Tak szeroko zakrojona dystrybucja spowodowała, że spośród wszystkich przedwojennych polskich filmów to właśnie ten przetrwał w największej liczbie kopii. Do naszych czasów dotrwało ich (w całości lub we fragmentach) co najmniej osiem. W 2018 roku, w związku ze stuleciem niepodległości, film został odrestaurowany cyfrowo przez Filmotekę Narodową – Instytut Audiowizualny we współpracy z Narodowym Archiwum Cyfrowym. Dzięki tak dużej liczbie materiałów źródłowych Sztandar wolności jest jedynym całkowicie kompletnym przedwojennym polskim filmem.

Michał Pieńkowski

Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU
drukuj wyślij facebook

Superprodukcja z minionej epoki. "Pan Tadeusz" Ryszarda Ordyńskiego

Film prawie zaginiony. "Pałac na kółkach" w reżyserii Ryszarda Ordyńskiego