U podnóża Biskupiej Górki w Gdańsku stoi do dzisiaj niepozorny kompleks trzech budynków. To jedyne zachowane w mieście architektoniczne ślady po mennonitach i jedne z wielu dowodzących wielokulturowości miasta. Na próżno szukać tu jednak jego dawnych użytkowników ― ostatni mennonici opuścili Gdańsk tuż po wojnie.
Nowożytny Gdańsk był miastem wielu kultur i wielu wyznań. Jego mieszkańcy dzielili się głównie na luteran, kalwinistów, żydów i katolików. Względna tolerancja religijna, jaką cieszyło się miasto, zachęciła do przybycia tutaj także mennonitów, którzy za swoje poglądy byli prześladowani w rodzimych Niderlandach i Fryzji. Pierwsze grupy osadników mennonickich pojawiły się w Gdańsku w połowie XVI w.
Nazwa mennonityzm pochodzi od pierwszego krzewiciela tej wiary ― fryzyjczyka Menno Simmonsa (1496–1561). W wieku 28 lat został on wyświęcony na księdza katolickiego, a kilka lat później w jego życiu nastał okres pijaństwa, zabaw i hazardu. Z czasem Menno Simmons zerwał z kościołem katolickim i zbliżył się do wyznawców radykalnego odłamu protestantyzmu ― anabaptystów. Od nich przejął główne założenia wiary ― odrzucenie chrztu niemowląt i pragnienie powrotu do ideałów pierwszego chrześcijaństwa. W 1539 r. napisał Fundamentenboek, w którym sformułował swoje poglądy. Kontynuatorzy zawartych tam idei ― mennonici ― uznawali Pismo Święte za jedyną normę wiary. Dopuszczali jedynie dwa sakramenty ― świadomy chrzest osoby dorosłej oraz eucharystię. Jako pacyfiści odrzucali służbę wojskową i karę śmierci. W ich życiu codziennym dominowała skromność, a niechęć do wszelkich przejawów zbytku znajdowała odzwierciedlenie w kształcie mennonickich domów modlitwy, które przypominały początkowo zwykłe domy mieszkalne.
Pierwotny wygląd wnętrza kościoła mennonitów na rycinie z 1829 r. (H. G. Manhardt, Die Danziger Mennonitengemeinde. Ihre Entstehung und ihre Geschichte von 1569–1919, Danzig 1919)
Gdański kościół mennonitów został wybudowany w 1819 r. Jego forma jest odzwierciedleniem zasad mennonickiej wiary ― prosta, bez zbędnych dekoracji odwracających uwagę wiernych. Podobnie wyglądało niegdyś wnętrze budynku, ściśle dostosowane do potrzeb nabożeństwa. Podzielone ono było na strefy dla kobiet i dla mężczyzn, do których prowadziły osobne wejścia. Mimo programowej skromności, nie zrezygnowano z dekoracji bryły. Budynek otrzymał klasycystyczny kostium stylowy, nawiązujący do rozwiązań stosowanych w starożytności. Na elewacjach kościoła wprowadzono podziały w postaci jońskich pilastrów, osadzonych na profilowanym cokole i dźwigających belkowanie. We wnętrzu z kolei istotną funkcję konstrukcyjną pełniły cztery masywne, wykonane z drewna kolumny. Projekt budynku zdawał się idealnie oddawać założenia mennonityzmu ― był oszczędny w formie, ale jednocześnie szlachetny i harmonijny.
Pierwsza znana fotografia zboru (z okresu przed otynkowaniem elewacji w latach osiemdziesiątych. XIX w.), 1869 r. W tle pierwszy budynek przytułku dla potrzebujących, fot. E. Flottwell (H. G. Manhardt, Die Danziger Mennonitengemeinde. Ihre Entstehung und ihre Geschichte von 1569–1919, Danzig 1919)
Budynek kościoła szczęśliwie przetrwał wojnę, jednak mennonici wraz z ludnością niemiecką zmuszeni byli do opuszczenia Gdańska. Pozostawili po sobie nie tylko kaplicę, ale także znacznie późniejszy ceglany przytułek ― miejsce, w którym zamieszkiwali niegdyś biedni i samotni członkowie gminy. Obok stoi neorenesansowa willa zamieszkiwana dawniej przez głównego kaznodzieję zboru. To jedyny taki kompleks budowli pomennonickich w Polsce. Jego użytkownikami są dzisiaj zielonoświątkowcy, uważający się za spadkobierców duchowego dziedzictwa mennonitów. Dzięki nim zachowano integralność i funkcjonalność zespołu ― nadal pełni on podobne funkcje, co w przeszłości.
Widok na kościół pomennonicki oraz przytułek od strony wschodniej, fot. M. Staręga
Do dzisiaj na terenie Gdańska i jego okolic można odnaleźć materialne pamiątki po przybyszach z Niderlandów. Mennonickie korzenie przypisuje się rodzinie van den Blocków, z której pochodził kamieniarz i rzeźbiarz Abraham (1572–1628), twórca dekoracji m.in. fasady Dworu Artusa czy fontanny Neptuna, a także malarz Izaak (1572–1626), autor słynnej „Apoteozy Gdańska” w Ratuszu Głównego Miasta.
Magdalena Staręga
Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU