Rudy, niewielka miejscowość położona 20 kilometrów od Raciborza, nie byłyby dziś znane, gdyby nie cystersi przybyli tu w średniowieczu i gospodarujący na tym terenie przez ponad 550 lat. Obecnie zakonników w Rudach już nie ma, pozostały po nich jednak gmach dawnego opactwa, kilka lat temu gruntownie zrewitalizowany, kościół klasztorny, obecnie w randze bazyliki mniejszej oraz szereg ciekawostek dla dociekliwych…
Cystersi zostali sprowadzeni do Rud przez księcia Władysława I opolskiego, który miał dalekosiężne plany rozwoju swojego księstwa poprzez kolonizację dzikich terenów, zakładanie nowych wsi oraz czerpanie z bogactw naturalnych. W cystersach władca upatrywał sojuszników swojej polityki, byli oni bowiem znani z prowadzenia sprawnej i – jak dziś byśmy to określili – zrównoważonej gospodarki. Na mocy dokumentu fundacyjnego z 1258 roku Władysław I nadał cystersom znaczne przywileje, klasztor został wyjęty spod sądowniczej władzy księcia, otrzymał prawo polowania w okolicznych lasach, prowadzenia kolonizacji oraz handlu i rzemiosła. Przyniosło to znakomite efekty. Bracia sprowadzili osadników, którzy założyli nowe wsie. W dobrach cystersów funkcjonowały stawy rybne, browar, pasieki, pozyskiwali też żelazo z rudy darniowej, a z biegiem czasu powstały huty żelaza, miedzi i szkła. Klasztor stał się także ważnym ośrodkiem kulturalnym z doskonale wyposażoną biblioteką.
W 1810 roku wszystkie zakony w Prusach zostały zsekularyzowane, a ich dobra zlicytowane (pozyskane w ten sposób środki przeznaczono na wojnę z Napoleonem). Klasztorne budynki przekazano wiernej królowi pruskiemu szlachcie, która przebudowała je na pałace. Taki los spotkał również klasztor w Rudach. Wówczas też, podczas pośpiesznej ewakuacji z cysterskiej biblioteki do Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu najcenniejszych woluminów, odkryto dzieło mnicha Rudolfa, Summa de confessionis discretione (Podręcznik dobrej spowiedzi świętej), zwane potocznie „Katalogiem magii mnicha Rudolfa”. Dla etnografów i demonologów najciekawszych jest kilka rozdziałów trzeciej księgi tej pracy, zawierających opis wierzeń i obrzędów magicznych, praktykowanych przez lokalną ludność. Zakonnik mógł je szczegółowo zrekonstruować na podstawie tego, co słyszał na spowiedzi, a jego celem było poinstruowanie innych spowiedników, o co powinni pytać w konfesjonale. Wspomniane praktyki stanowiły spuściznę wierzeń przedchrześcijańskich i uważano je za grzeszne. Na przykład żeby zapewnić sobie szczęście, zakopywano garnki ze strawą dla bogów domowych, w trosce o zdrowie nowo narodzonego dziecka kładziono do kołyski zajęcze uszy, a po powrocie z kościoła po chrzcie rozdeptywano na progu surowe jajko. Z kolei by zaskarbić sobie dozgonną miłość męża, kobiety dodawały mu do jedzenia najróżniejsze magiczne zioła czy swoją krew menstruacyjną.
Opactwo Cystersów w Rudach, fot. Agata Muszyńska, licencja CC BY
Historycy do dziś spierają się o to, kim właściwie był Rudolf i gdzie spisał swoje przemyślenia. Część badaczy uznaje, że to jeden z pierwszych rudzkich cystersów, inni uważają, że to niemiecki zakonnik, który opisał tamtejsze praktyki, a jego książka została później zakupiona przez rudzkich cystersów. Nie ulega wątpliwości, że „Katalog magii” jest jednym z najciekawszych i najcenniejszych pism w polskiej spuściźnie pocysterskiej.
Fasada bazyliki w Rudach, fot. Agata Muszyńska, licencja CC BY
Ciekawość wzbudza również sam kościół klasztorny, wybudowany około 1303 roku w stylu gotyckim z elementami romańskimi. Jako budulca użyto ręcznie formowanych i wypalanych na miejscu cegieł palcówek, których nazwa pochodzi od widocznych odcisków palców ich twórców. Kościół posiada trzy nawy, ołtarz główny i dwie kaplice – trzecią, kaplicę maryjną, dobudowano w XVIII wieku, gdy świątynia przeszła gruntowną przebudowę w stylu barokowym.
Wnętrze kaplica maryjnej w bazylice w Rudach, fot. Agata Muszyńska, licencja CC BY
W kaplicy maryjnej jest przechowywany, uważany za cudowny, obraz Matki Boskiej Pokornej. To prawdopodobnie czternastowieczna kopia wcześniejszego obrazu przywiezionego przez cystersów z klasztoru w Jędrzejowie. Według tradycji podczas wojny trzydziestoletniej Szwedzi nie zniszczyli zabudowań klasztornych dzięki wstawiennictwu Matki Boskiej.
Ołtarz w bazylice w Rudach, fot. Agata Muszyńska, licencja CC BY
Na szczęście dla pielgrzymów obraz, wraz z kaplicą, przetrwał również pożar, który wznieciła w 1945 roku Armia Czerwona plądrująca klasztor. Można go, podobnie jak inne cenne zabytki, oglądać w kościele do dziś.
Agata Muszyńska
Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU
