Kamienna litania i kryształowa świątynia

Ekspresjonistyczny kościół Świętego Rocha w Białymstoku

Legenda głosi, że architekt Oskar Sosnowski siedząc w okopach podczas wojny polsko-bolszewickiej, wpadł na następujący pomysł: godnym dziękczynieniem Marii za niepodległość ojczyzny byłaby budowa 51 monumentalnych kościołów pokrywających równomierną siecią całą Polskę i odpowiadających 51 wezwaniom litanii loretańskiej. Jedyna zrealizowana w ramach tego planu świątynia należy do najlepszych osiągnięć polskiej architektury dwudziestolecia międzywojennego.

 

Sam Sosnowski (1880–1939), profesor Politechniki Warszawskiej, twierdził, że na pomysł „plastycznego ujęcia Litanii do Najświętszej Panny” wpadł jeszcze przed wojną. Wtajemniczony w ten zamiar malarz Kazimierz Stabrowski zdołał zapalić do jego realizacji swojego przyjaciela, bankiera Józefa Karpowicza. Panowie złożyli w tym celu nawet stosowne ślubowanie podczas wizyty w Rzymie w 1920 roku, jednak po rychłej śmierci Karpowicza przedsięwzięcie odroczono.

Józef Sławicki, Budowa kościoła św. Rocha w Białymstoku. Pokryty deskami dach, na którym rozpoczęto kładzenie blaszanego poszycia Widoczny również szkielet centralnego świetlika świątyni, 1936, Muzeum Historyczne, Oddział Muzeum Podlaskiego  w Białymstoku, dzięki uprzejmości muzeum

Marzeniem zmarłego było, aby pierwsza świątynia powstała w jego rodzinnym Białymstoku. Kiedy więc profesor Sosnowski dowiedział się o planowanej tam budowie nowego kościoła parafialnego, przedstawił koncepcję „kamiennej litanii” tamtejszemu proboszczowi. Spodobała się ona tak bardzo księdzu Adamowi Abramowiczowi, że chociaż projekt kościoła autorstwa Sosnowskiego nie wygrał ogłoszonego w 1925 roku konkursu architektonicznego, to jednak został on ostatecznie zrealizowany. Budowa kościoła trwała bardzo długo. Rozpoczęte w 1927 roku prace kontynuowano w różnym tempie aż do 1946 roku. Nie przerwały ich ani wielki kryzys gospodarczy z lat 1929–1935, ani wybuch II wojny światowej i okupacja.

Józef Sławicki, Budowa kościoła św. Rocha w Białymstoku, 1936, Muzeum Historyczne, Oddział Muzeum Podlaskiego  w Białymstoku

Profesor Sosnowski zginął wkrótce po najeździe nazistowskich Niemiec na Polskę, broniąc gmachu Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej. Poświęcony w 1946 roku kościół można uznać za podsumowanie największych fascynacji tego wyjątkowego twórcy – jego manifest architektoniczny i światopoglądowy. Sosnowski doskonale znał dzieje architektury i poszukiwał w nich inspiracji. Współczesną mu architekturę modernistyczną cenił za innowacyjność rozwiązań technologicznych i możliwości, jakie stwarzało stosowanie żelazobetonu, jednak odrzucał jej funkcjonalistyczną estetykę, znacznie uproszczoną i ustandaryzowaną, ograniczającą twórczą ekspresję. Architektów współdzielących ten pogląd zwykło się określać mianem ekspresjonistów.

Kościół  św. Rocha w Białymstoku, pocztówka, lata pięćdziesiąte (?) XX w., Muzeum Historyczne, Oddział Muzeum Podlaskiego  w Białymstoku

Kościół Świętego Rocha jest czołowym przykładem architektury ekspresjonistycznej w Polsce. Stanowi on par excellence dominantę przestrzenną Białegostoku. Zbudowany na wzniesieniu w środku miasta, góruje nad nim jak otoczona potężnym murem twierdza, z wysoką, liczącą 78 metrów, ażurową wieżą. Wieńczy ją figura Marii w typie Immaculaty, stojącej na półksiężycu. Od jej postaci rozchodzą się promienie nawiązujące do wezwania z litanii loretańskiej – „Gwiazdo Zaranna” – któremu w planie Sosnowskiego odpowiadała białostocka świątynia. 

Nawa główna kościoła Świętego Rocha, fot. Wojciech Gruk, 2021, licencja CC BY 3.0 PL

Motyw gwiazdy odnajdziemy też w rzucie przyziemia kościoła. To budowla centralna na planie ośmioboku, od którego promieniście odchodzą prezbiterium i kaplice. Tę dyspozycję przestrzenną Sosnowski zapożyczył z niezrealizowanego projektu kościoła Świętego Jana Chrzciciela, autorstwa renesansowego mistrza – Michała Anioła. Na tym jednak kończą się związki omawianej świątyni z renesansem, w swym wyrazie jest ona bowiem przede wszystkim gotycka.

Zaczerpnięta z architektury gotyckiej gra światła i cienia buduje przestrzeń świątyni. Jej centralną nawę otacza druga, niższa. Obie nawy są od siebie oddzielone arkadami opartymi na ośmiu smukłych filarach. Filary te, rozjaśnione światłem z ogromnego witraża zawieszonego ponad centrum świątyni, odznaczają się na tle mroku nawy okrężnej jakby promienie padające z nieba. Jasna nawa centralna to miejsce skupiające wspólnotę i manifestujące jej jedność w nabożeństwie. Indywidualnej modlitwie mają zaś sprzyjać intymniejsze i ciemniejsze przestrzenie nawy okrężnej i kaplic bocznych.

Ekspresjonizm w architekturze bywa też nazywany „modernizmem trójkąta”. Również w kościele Świętego Rocha dominują trójkątne i pryzmatyczne detale, obecne w wykroju okien czy fakturze stropu nad nawą okrężną. Stanowią one echo ostrych łuków, tak charakterystycznych dla architektury późnego średniowiecza.

Wnętrze kościoła Świętego Rocha, fot. Wojciech Gruk, 2021, licencja CC BY 3.0 PL

Potwierdzeniem wybitnej wartości świątyni było nadanie jej w 2019 roku statusu pomnika historii. W zbiorach Muzeum Historycznego w Białymstoku znajdują się cenne fotografie dokumentujące proces budowy kościoła i upamiętniające ludzi zaangażowanych w jego powstanie.

 

Wojciech Gruk

Powrót
drukuj wyślij facebook
Modernizm w paski gdyńska Łuszczarnia Ryżu

Kresowy modernizm. Budownictwo dwudziestolecia międzywojennego na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej

Architektura modernistyczna. cechy stylu