Bezpieczne schronienie

Luterańska świątynia w Szlichtyngowej jako pierwszy kościół graniczny na ziemi wschowskiej

Świątynia w Szlichtyngowej przez wieki, ze względu na zachowane epitafia, była kojarzona przede wszystkim jako mauzoleum rodu Schlichtingów. Warto pamiętać, że to pierwszy kościół graniczny dostępny dla śląskich luteranów szukających bezpiecznego miejsca wyznania swojej wiary. Zastosowane rozwiązanie założenia budynku na planie krzyża greckiego pozwoliło na wybudowanie Domu Bożego, w którym mogła zgromadzić się duża liczba wiernych.

 

W drugiej połowie XVII wieku wzdłuż granicy Rzeczypospolitej Obojga Narodów i Śląska powstała sieć kościołów ucieczkowych i granicznych dla śląskich protestantów. Wpływ wojny trzydziestoletniej najbardziej odczuwano w przygranicznych miejscowościach: Drzewcach, Jędrzychowicach, Wygnańczycach. W księgach kościelnych miejscowych kościołów odnotowano w tym czasie, na podstawie wydawanych komunikantów, udzielanych chrztów, ślubów, pogrzebów, nawet trzy- czy czterokrotne zwiększenie się liczby wiernych.

Jan Jerzy Schlichting, założyciel miasta i fundator kościoła, portret reprodukowany w książce wydanej z okazji jubileuszu parafii, G. Ueberfeld, Nachrichten über die evangelischen Kirche in Schlichtingsheim…, Glogau 1895, Muzeum Okręgowe w Lesznie

Jan Jerzy Schlichting uzyskał 20 lipca 1644 roku zgodę króla Władysława IV na założenie miasta, które nazwał od nazwiska rodu. Kościół usytuowany w północno-wschodnim narożu rynku został zbudowany zaledwie w dziewięć miesięcy. 22 października 1645 roku świątynię, w obecności fundatora, poświęcił pastor Caspar Pommer (1602–1657). Duchowny był człowiekiem wykształconym, mającym za sobą podróż po Europie Północnej, a także Italii, Szwajcarii, Francji. W wyniku prześladowań opuścił Śląsk i schronił się na ziemi wschowskiej.

Kościół w Szlichtyngowej, widok od zachodu, fotografia z początku XX wieku, zbiory Jerzego Głąba

Schlichting (1597–1658), sędzia wschowski, wielokrotny poseł na sejm, aktywnie występował w obronie protestantów. Sam należał do konfesji braci czeskich. Jako świecki senior zboru w Lesznie uczestniczył w Colloquium Charitativum w Toruniu w 1645 roku. W 1646 roku brał udział w kongresie westfalskim w Osnabrück. Jako zarządca Leszna bardzo dobrze znał sytuację uciekinierów z Góry oraz okoliczności założenia dla nich w 1633 roku kościoła Świętego Krzyża w Lesznie. Schlichting wspierał szlachciców wielkopolskich w osiedlaniu uchodźców ze Śląska w Miejskiej Górce, Osiecznej, Sierakowie, a także w Nowym Bojanowie czy Rawiczu. W epitafium, które umieszczono po jego śmierci w szlichtyngowskim kościele, został opisany jako „doradca strapionych”, pragnący stworzyć „schronienie dla spragnionych”.

Widok kościoła od południowego zachodu, rysunek reprodukowany w książce wydanej z okazji jubileuszu parafii: G. Ueberfeld, Nachrichten über die evangelischen Kirche in Schlichtingsheim…, Glogau 1895, Muzeum Okręgowe w Lesznie

Kościół w Szlichtyngowej był świątynią orientowaną (prezbiterium skierowane na wschód), wzniesioną na planie krzyża greckiego o wymiarach około 27,5 na 27,5 metra. Centralnie ukształtowana przestrzeń pozwalała gromadzić się dużej liczbie wiernych podczas nabożeństwa i zapewniała stabilną konstrukcję budowli, jak również dobrą akustykę.

Richard Finke, Kościół w Szlichtyngowej, rysunek kredą, publikowany w okolicznościowym piśmie z okazji 350-lecia założenia miasta, 1644–1994

W Europie były znane wcześniejsze realizacje protestanckich murowanych świątyń na planie centralnym, a dokładnie krzyża greckiego. To przede wszystkim kościół w Amsterdamie (Noorderkerk) z lat 1620–1623 oraz w Groningen (Nieuwe Kerk) z 1625 roku.

Boczne wejścia na empory, zdjęcie archiwalne sprzed 1945 r., „Das Fraustädter Ländchen”, 1994, nr 3, s. 3

Świątynię w Lesznie oparto na konstrukcji szachulcowej (szkieletowej), z wysokim dachem pokrytym gontem. Ta technika była bardzo popularna w Wielkopolsce, jak i na Śląsku. Pozwalała na szybkie i tanie wzniesienie nowego Domu Bożego oraz jego rozbudowę w razie potrzeby.

Wnętrze kościoła w Szlichtyngowej, widok na ołtarz, fotografia z początku XX wieku, Muzeum Okręgowe w Lesznie

Nad głównym wejściem od zachodu umieszczono małą wieżyczkę z zegarem. Charakterystyczne zewnętrzne wejścia na loże zostały dobudowane po 1653 roku. Jako mistrza budowlanego kościoła w Szlichtyngowej wskazuje się Christopha Hetziga – budowniczego jeszcze dwóch innych, późniejszych kościołów granicznych: w Trzęsowie i Luboszycach.

Epitafium Samuela II Schlichtinga, pierwotnie w kościele w Szlichtyngowej, obecnie w Muzeum Okregowym w Lesznie, fot. Tomasz Sikorski, dzięki uprzejmości muzeum

5 lutego 1690 roku w Szlichtyngowej wybuchł pożar. Ogień strawił w ciągu dwóch godzin dziesięć domów w bezpośrednim sąsiedztwie kościoła, wolno stojącą dzwonnicę (zniszczeniu uległy także dzwony) oraz dach kościoła. Wieża dzwonna, umiejscowiona na zachód od kościoła, została odbudowana jeszcze w tym samym roku.

Portret trumienny Krystyny z Gruszczyńskich Schlichting, pierwotnie w kościele w Szlichtyngowej, obecnie zbiory Muzeum Ziemi Wschowskiej, fot. Dawid Gąsiorek

Kościół w Szlichtyngowej ocalał z pożaru w 1690 roku i jako pomnik sędziego wschowskiego Schlichtinga zachował, mimo licznych zmian w XIX i XX wieku, swój szczególny charakter. Jego wnętrze zdobiły drewniany ołtarz, ambona, chrzcielnica oraz liczne epitafia. Przetrwał również trudną politykę prowadzoną wobec zabytków z kręgu protestanckiej kultury w latach powojennych.

Widok na grupę portretów trumiennych z inskrypcjami, blachami herbowymi z dawnego kościoła w Szlichtyngowej. Wystawa czasowa „Verbum Domini manet in aeternum. Wschowski Syjon- centrum wielkopolskiego protestantyzmu”, 18.05.-31.12.2017, Muzeum Ziemi Wschowskiej, fot. Dorota Tomczak

Wtedy to część zabytkowych portretów trumiennych wraz z epitafiami została przekazana do zbiorów Muzeum Ziemi Wschowskiej, Muzeum Narodowego w Poznaniu czy Muzeum Okręgowego w Lesznie.

Widok kościoła od strony wieży przed pożarem w 1995 roku, „Das Fraustädter Ländchen”, 2001, nr 3, fot. Marek Chwistek

Niestety, tragiczny pożar 14 kwietnia 1995 roku bezpowrotnie zniszczył ten wyjątkowy zabytek architektury sakralnej.

Marta Małkus

Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU
drukuj wyślij facebook
Wielokulturowość w polskim doświadczeniu historycznym

"Dżumy, wojny zmień wyrok/Niechaj słów Twych nie zatracim/Starym, młodym ku radości/Nie poskąp swej miłości". Dżuma w Lesznie w latach 1709–1710

"Niechże nas zawsze strzeże twa obrona/Od morowego powietrza, prosimy…" Święty Roch z Montpellier, patron zadżumionych w Lesznie i Wschowie
„Tam skarb Twój, gdzie serce Twoje…” Pamiątki pochówku Zofii z Ujejskich Radomickiej ze zbiorów Muzeum Ziemi Wschowskiej

Świątynia jak forteca. Kościół Żłóbka Chrystusa – pierwszy wielkopolski Dom Boży dla luteranów

Spór o pomnik świętego w protestanckim mieście. Interwencja królewska w sprawie figury świętego Jana Nepomucena we Wschowie

tumult toruński czyli o okrucieństwie wojen religijnych

Z drewna, piasku, gliny. Kościoły Pokoju na Śląsku