Polska Piastów, znalazłszy się w kręgu cywilizacji zachodniej, rozwijała się w podobny sposób, jak pozostałe kraje Europy łacińskiej. Podobieństwa wynikały też z obecności w Polsce zakonów, które były aktywne w całej łacińskiej Europie.
Benedyktyni, cystersi, a potem franciszkanie i dominikanie wnieśli znaczący wkład w cywilizacyjny rozwój ziem polskich. Kształtująca się struktura stanowa społeczeństwa polskiego oraz obyczajowość rycerstwa też mieściły się w modelu kultury zachodnioeuropejskiej.
W końcu XI wieku we Francji na kanwie reguły benedyktyńskiej powstał zakon cystersów. Przybyli oni do Polski już w XII wieku i do końca średniowiecza założyli na ziemiach polskich 25 opactw. Najwcześniejsze opactwa cysterskie powstały w Małopolsce. W Sulejowie było to możliwe (1176) dzięki Kazimierzowi II Sprawiedliwemu. Opactwo w Koprzywnicy (1185) było fundacją możnowładcy świeckiego, z kolei klasztory w Jędrzejowie (1141) i Wąchocku (1179) stanowiły efekt aktywności biskupiej. Sulejów, podobnie jak pozostałe opactwa małopolskie, był filią burgundzkiego opactwa w Morimond.
Cystersi wprowadzili nieznaną regule benedyktyńskiej instytucję konwersów, czyli zakonników bez święceń, wyznaczonych do prac fizycznych. W literaturze historycznej obecny był dość długo pogląd o pionierskiej roli cywilizacyjnej cystersów na ziemiach słowiańskich. Dziś uważany jest raczej za przesadny, choć historycy doceniają wkład zakonu w organizowanie własnych włości, upowszechnienie trójpolówki, rozwój hodowli czy młynarstwa. W Sulejowie prowadzili też kuźnie, z których produkowaną broń dostarczali prawnukowi fundatora, Władysławowi I Łokietkowi w czasie jego walk o Kraków. W XVII i XVIII wieku cystersi słynęli z warsztatów budowy organów. Spod ich ręki wyszły instrumenty wraz ze snycerską obudową, które do dziś brzmią w Sulejowie, Wąchocku, Jędrzejowie i najsłynniejszy z nich – w Oliwie.
Cystersom zawdzięczamy import rozwiązań architektonicznych zwiastujących nowy styl w architekturze – gotyk. Najwcześniejsze ślady gotyku na ziemiach polskich znajdują się w ich opactwach. W Sulejowie zachowało się wschodnie skrzydło klasztoru. W tej części obiektu znajduje się kapitularz późnoromański, w którym odnajdziemy sklepienie krzyżowo żebrowe i gotyckie kapitele – ślady przejścia od architektury romańskiej do gotyckiej. Opactwo w Sulejowie znajdowało się przy ważnej przeprawie przez Pilicę. Po XIII-wiecznych najazdach mongolskich zostało ufortyfikowane.
Jerzy Bracisiewicz
Powrót