Kryzys państwa rosyjskiego w okresie wojny krymskiej zachęcił polski ruch niepodległościowy do kolejnego zrywu powstańczego (1863). Brak stałej armii oznaczał, że wystąpienie zbrojne miało charakter wojny partyzanckiej. W okresie powstania styczniowego Warszawa stała się miejscem wzmożonej aktywności struktur tajnego państwa polskiego.
Brama Straceń na warszawskiej Cytadeli, licencja CC-BY-2_5, Wikimedia Commons
Tu działał Rząd Narodowy. Rosyjska Cytadela była carskim więzieniem i miejscem straceń powstańców. Klęska powstania oznaczała ciągnące się latami represje. Zewnętrznym przejawem rusyfikacji Warszawy stały się, aż po rok 1915, dwujęzyczne szyldy.
Warszawa, mimo formalnej degradacji do roli miasta gubernialnego, wyrosła w końcu XIX stulecia na centralny ośrodek wielkomiejski w skali obszaru dawnej Rzeczypospolitej. Protekcyjna polityka gospodarcza władz rosyjskich, obliczona na organiczne wcielenie ziem polskich do Rosji oraz zniesienie w połowie stulecia granicy celnej, sprzyjała ożywieniu gospodarczemu Królestwa Polskiego. Zmiana statusu prawnego ludności wiejskiej w Królestwie Polskim po powstaniu styczniowym oraz proces stopniowego proletaryzowania się chłopów niemogących utrzymać się na wsi, powodowały masowy napływ ludności do Warszawy.
Warszawa przeżywała eksplozję demograficzną. W latach 1866-1914 liczba ludności wzrosła z 240 do 890 tys. Wielotysięczną grupę stanowili Żydzi przybyli z zachodnich guberni Rosji. Rozwój warszawskiego węzła kolejowego uczynił miasto ważnym punktem tranzytu między Rosją a Europą Zachodnią. Miasto stawało się znaczącym ośrodkiem przemysłowym ze strukturą społeczną typową dla życia wielkomiejskiego. Aktywność gospodarcza oraz społeczna ludności Warszawy stanowiła niewyczerpane źródło żywotności miasta.
X Pawilon Cytadeli Warszawskiej, fot. Wistula, licencja CC-BY-3_0, Wikimedia Commons
Poszerzaniu społecznego zasięgu świadomości narodowej towarzyszyły działania kulturotwórcze i modernizacyjne polskich elit okresu pozytywizmu warszawskiego. Inteligencja – nowa wywodząca się ze szlachty warstwa przywódcza – skutecznie włączyła do uczestnictwa w życiu narodowym warstwy plebejskie. Warszawa była miejscem znaczącym dla wszelkich inicjatyw politycznych oraz niepodległościowych. Miasto odgrywało rolę centrum polskiego życia kulturowego. Przełom XIX i XX wieku przyniósł jeszcze jeden proces modernizacyjny: narodziny oraz działalność masowych nowoczesnych ruchów oraz partii politycznych. W społeczeństwie polskim uformowały się wówczas dwa główne nurty myśli oraz aktywności politycznej – socjalistyczny i narodowy.
Jerzy Bracisiewicz
Powrót
