Rewolucja przemysłowa dotarła na ziemie polskie w okresie niewoli narodowej, gdy kraj był podzielony między trzech zaborców, a uwłaszczenie chłopów, warunek konieczny dla rozwoju kapitalizmu, dokonywało się w każdym z zaborów w różnym czasie i w odmiennej formie.
Pierwszy program modernizacyjny w XIX wieku w duchu przemian cywilizacyjnych Europy Zachodniej realizował Franciszek Ksawery Drucki-Lubecki, minister skarbu Królestwa Polskiego w latach 1821-1830. Wykorzystał wszystkie instrumenty, którymi dysponowało częściowo suwerenne państwo, pozostające w unii personalnej z Rosją, by rozpocząć uprzemysłowienie.
Rozwój włókiennictwa w Żyrardowie, podobnie jak w Łodzi, był następstwem koncepcji gospodarczych Druckiego-Lubeckiego. Uruchomienie fabryki lniarskiej w Królestwie Polskim okazało się możliwe dzięki obecności francuskiego inżyniera, Philippe`a de Girarda, wynalazcy mechanicznej przędzarki włókien lnianych. Klęska powstania listopadowego położyła kres eksperymentom gospodarczym ministra skarbu, ale zainicjowana fabryka lniarska przetrwała i znalazła nową lokalizację w Rudzie Guzowskiej, należącej do Łubieńskich – współudziałowców przedsięwzięcia.
Osada fabryczna w Rudzie Guzowskiej nazwana została na cześć inżyniera Girarda Żyrardowem. Zakłady żyrardowskie już w 1845 r. znalazły się na linii kolei warszawsko-wiedeńskiej. Fabryka rozwijała się nieprzerwanie do I wojny światowej, stając się najważniejszym adresem produkcji lniarskiej w Imperium Rosyjskim. W okresie największej prosperity cała żyrardowska produkcja lniarska, bawełniana i pończosznicza płynęła na rynki Rosji, Persji, Chin oraz na Bałkany. Przemysł i kolej okazały się czynnikami miastotwórczymi, osada fabryczna, założona na surowym korzeniu, stawała się miastem.
Żyrardów do dziś zachował unikatowy układ przestrzenny osady przemysłowej z lat 70. XIX wieku o dużych walorach architektonicznych, urbanistycznych oraz pejzażowych. Dzięki ogromnym zyskom płynącym z produkcji lniarskiej Dittrichowie – właściciele miejscowych zakładów włókienniczych realizowali nowoczesny program osłony socjalnej dla robotników. W funkcjonalnie zorganizowanej przestrzeni mieszkalnej powstały szkoły, ochronki, szpital i miejsca odpoczynku. Zachowana zabudowa potwierdza wielokulturowy charakter miasta. Jednak mimo korzystnych rozwiązań socjalnych nie ominęły Żyrardowa ani strajki robotnicze, ani wydarzenia rewolucji 1905 roku. Muzeum Mazowsza Zachodniego gromadzi eksponaty związane z historią miasta oraz z kulturą materialną zakładów żyrardowskich.
Jerzy Bracisiewicz
Powrót