Po zniszczeniach II wojny światowej, w trakcie odbudowy Warszawy, bezcenną pomocą dla architektów okazały się weduty miasta z okresu stanisławowskiego. Dzięki ich wartości dokumentalnej wskrzeszono niejedną budowlę.
Łazienki Krolewskie „PalaceOnTheIsle” autorstwa Mariokol licencja GFDL, Wikimedia Commons
Widoki Warszawy namalował Włoch Bernardo Bellotto, zwany Canalettem młodszym, nadworny malarz Stanisława Augusta Poniatowskiego. Weduty utrwaliły obraz dynamicznego rozwoju miasta w czasach ostatniego króla. Przeznaczone były do Sali Prospektowej Zamku Królewskiego (później zwanej Salą Canaletta). W 1939 roku, ocalone z płonącego Zamku przez Stanisława Lorentza i warszawskich muzealników, powróciły po latach na swoje miejsce.
Bellotto zmarł przed ukończeniem przebudowy Łazienek. Nie utrwalił zatem założenia ogrodowo-pałacowego po aranżacji dokonanej przez króla. Zespół łazienkowski podczas okupacji niemieckiej nie uległ zniszczeniu w takim stopniu, w jakim ucierpiało miasto. Oto paradoks wojny totalnej – w pałacowej Starej Pomarańczarni ocalał drewniany Teatr Stanisławowski, jedna z najwspanialszych scen dworskich osiemnastowiecznej Europy. Dwa teatry łazienkowskie – Teatr na Wodzie i Teatr w Pomarańczarni dają wyobrażenie o poziomie życia artystycznego dworu Stanisława Augusta i Warszawy.
Okres stanisławowski (1764-1795) był istotnie osobną epoką w dziejach Rzeczypospolitej. Stolica wstrząsana wydarzeniami politycznymi, towarzyszącymi upadkowi państwa, była widownią wielu działań modernizacyjnych oraz prób ratowania suwerenności kraju. Sejm Czteroletni (1788-1792) przyniósł kulminację reformatorskich zmagań, a jego dzieło ustawodawcze wieńczyła Konstytucja 3 maja. Insurekcja kościuszkowska, podjęta w obronie suwerenności i wymierzona w rosyjską obecność w Polsce, miała w Warszawie szczególnie burzliwy i dramatyczny przebieg. Jej tragicznym finałem była rzeź Pragi. Warszawa w wyniku trzeciego rozbioru Polski (1795), pozbawiona stołeczności, znalazła się w Królestwie Pruskim jako przygraniczne miasto.
Łazienki Królewskie, Pałac Myślewicki, fot. Wistula, licencja CC-BY-3_0, Wikimedia Commons
W zabudowie Warszawy i w jej układzie przestrzennym wiele elementów ma rodowód stanisławowski. Sam król pozostał do dziś jedną z tych postaci w dziejach Polski, które wzbudzają największe kontrowersje. Spór o ocenę Stanisława Augusta jest w istocie dyskusją o wyborze drogi ocalenia suwerenności. Insurgenci oraz romantycy gardzili realizmem króla. Historycy są zgodni, że dzieło modernizacji kraju, podjęte przez elitę stanisławowskiej Polski w duchu europejskiego oświecenia, położyło podwaliny pod formowanie się nowoczesnego narodu polskiego w XIX wieku.
Jerzy Bracisiewicz
Powrót
