Zamość

Błyskotliwa kariera Jana Zamoyskiego (1542-1605) zawiera wszystkie ważne punkty historii politycznej Rzeczypospolitej drugiej połowy XVI wieku.

Kamienice przy ul. Ormiańskiej fot. NID

Zamoyski pochodził z kalwińskiej rodziny szlacheckiej. Dokonał konwersji na katolicyzm. Mimo niewielkiego stanu posiadania (ojciec zostawił mu zaledwie cztery wsie) odbył staranne studia w Paryżu, Rzymie i Padwie. Po powrocie do kraju związał się ze szlacheckim ruchem naprawy państwa, stał się trybunem egzekucjonistów. Jako orędownik wolnej elekcji skutecznie poparł kandydaturę Anny Jagiellonki i Stefana Batorego, a w kolejnej elekcji przeforsował wybór Zygmunta III Wazy, udaremniając tym samym objęcie polskiego tronu Habsburgom.

Stefan Batory nagrodził lojalność swego najwierniejszego współpracownika licznymi nadaniami i ministerialnymi urzędami w Koronie Polskiej – Zamoyski został kanclerzem (1576), a potem hetmanem (1578). Za Batorego wiódł już życie magnata i latyfundysty. Był twórcą i posiadaczem ogromnej fortuny, zgromadzonej dzięki własnej polityce gospodarczej i nadaniom królewskim. Zadbał o jej niepodzielność, ustanowił Ordynację Zamojską (1589), która przetrwała do reformy rolnej w 1944 roku.

Jan Zamoyski był człowiekiem wybitnym i znanym w ówczesnej Europie nie tylko ludziom polityki, ale także elicie intelektualnej. Z Padwy, gdzie studiował i był w 1563 roku rektorem uniwersytetu, pochodził też Bernardo Morando, od 1578 roku architekt pozostający w służbie magnata. Morando zrealizował dla Zamoyskiego pomysły teoretyków włoskiej urbanistyki renesansowej. Stworzył od podstaw miasto idealne – Zamość i jego bastionowe fortyfikacje (1580). Czternaście lat po założeniu miasta hetman ufundował w nim uczelnię – Akademię Zamojską, która skutecznie rywalizowała ze szkolnictwem jezuickim, kształcąc młodzież w duchu obywatelskim. Zadbał też o miejscową drukarnię i biblioteki: prywatną pałacową i przeznaczoną dla Akademii.

Zamość jest najwybitniejszą realizacją miejską w XVI-wiecznej Rzeczypospolitej. Pozostawał rezydencją Zamoyskich, miastem-twierdzą i głównym ośrodkiem ordynacji. Był dogodnie położony między Warszawą a Lwowem, na szlaku handlu skórami i bydłem. Hetman sprowadził do miasta i obdarował przywilejami Greków z Kaffy, Ormian i żydów sefardyjskich, dzięki czemu Zamość utrzymywał rozległe kontakty ze Wschodem oraz z Gdańskiem. W mieście istniały świątynie chrześcijańskie: katolików, prawosławnych Greków oraz Ormian. Funkcjonowała także synagoga. Układ urbanistyczny miasta pozostał niezmieniony od czasów hetmana Zamoyskiego.

Jerzy Bracisiewicz