Trzeci rozbiór Polski w 1795 roku oznaczał utratę resztek niepodległości. Suwerenność państwa, ograniczona już na początku XVIII wieku, zmniejszała się z każdą dekadą stulecia. Ostateczna katastrofa nie mogła zaskoczyć mieszkańców Rzeczypospolitej. Dla chłopów i większości mieszczan był to fakt obojętny. Znaczna część szlachty, a więc grupy posiadającej świadomość narodową, pogodziła się z ponurą rzeczywistością i oddała się gospodarowaniu we własnych majątkach. Inni próbowali robić kariery w służbie zaborców. Nieliczni podjęli walkę o wolność.
Na przełomie stuleci nadzieję na odzyskanie niepodległości dawało związanie się z rewolucyjną, a następnie napoleońską Francją. Do legendy przeszły liczne epizody świadczące o ofiarnej walce polskich żołnierzy u boku Cesarza Francuzów. Jego upadek oznaczał koniec złudzeń – ościenni monarchowie odzyskali pełną kontrolę nad ziemiami polskimi. W kolejnych dziesięcioleciach nie szczędzili wysiłków, by jak najbardziej upodobnić zagarnięte obszary do swych państw.
Wojciech Kossak, Olszynka Grochowska, wersja z 1928 r., Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie, licencja PD, Wikimedia Commons
Dla Polaków rozpoczął się czas żmudnego przeciwstawiania się zaborcom. Przede wszystkim dążono do podtrzymania kultury narodowej, kontynuowania badań naukowych, zapewnienia rozwoju gospodarczego ziem polskich. Trudno wyobrazić sobie przetrwanie polskości bez ciężkiej pracy tych, którzy uważali, że najważniejsze zadanie czasów niewoli to kształcenie kolejnych pokoleń lekarzy, inżynierów, rolników. Nadzwyczaj ubogi byłby obraz rodzimej sztuki bez wysiłków kolekcjonerów i mecenasów wspierających artystów, chroniących dziedzictwo narodowe i dbających o kształtowanie gustów publiczności. Już w pierwszej połowie XIX wieku pojawili się zwolennicy codziennego trudu pracy organicznej – ich owocne działania stanowiły inspirację dla następnych pokoleń.
Celestyna Działyńska około 1825 roku, Biblioteka Kórnicka PAN, licencja PD, Wikimedia Commons
Po części wskutek świadomej działalności Polaków, a po części w efekcie polityki zaborców ziemie polskie już w pierwszej połowie XIX wieku były areną szybkiej modernizacji. Znaczny postęp dokonał się w dziedzinie przemysłu, komunikacji i łączności. Swe oblicze zmieniały miasta. Przyjmowano pochodzące z Europy Zachodniej nowinki techniczne i wynalazki. Mimo niewoli społeczeństwo coraz intensywniej doświadczało nowoczesności.
W pierwszej połowie XIX wieku nie rezygnowano z marzeń o pełnej suwerenności. Zawiązywały się tajne organizacje, wybuchały kolejne powstania. Warto jednak pamiętać, że na tle półwiecza, które upłynęło od kongresu wiedeńskiego do upadku powstania styczniowego, miesiące walk zbrojnych, a nawet lata konspiracji stanowiły raczej epizody, a liczba osób zaangażowanych w te formy patriotycznej aktywności była niewielka w stosunku do ogółu mieszkańców ziem polskich. W prezentowanym Państwu pakiecie staramy się podkreślić, że dzieje Polski tego okresu to nie tylko wysiłek militarny i konspiracja niepodległościowa.
Henryk Poddębski, Pomnik Mikołaja Kopernika w Warszawie, przed 1939, licencja PD, Biblioteka Narodowa w Warszawie, źródło: Polona
Niniejszy pakiet składa się z ośmiu części oraz propozycji ćwiczeń powtórzeniowych. Proponowane przez nas artykuły z portalu HISTORIA: POSZUKAJ niekiedy wykraczają poza podstawę programową, dzięki czemu pozwalają na uzupełnienie wiadomości z lekcji i z podręcznika. Umożliwiają również zwrócenie uwagi na znaczenie różnego typu źródeł, zwłaszcza ikonograficznych i materialnych – zwykle pochodzących z kolekcji muzeów polskich. Analiza tych źródeł niewątpliwie przyczyni się do doskonalenia kompetencji uczniów.
Część I zawiera wybór tekstów dotyczących wysiłku militarnego Polaków w epoce napoleońskiej. Nasi autorzy poświęcili uwagę Legionom Polskim we Włoszech, ikonograficznym wizerunkom wybranych, sławnych bitew oraz udziałowi społeczności żydowskiej w walkach o niepodległość.
W części II znalazły się artykuły związane z niezmiernie interesującymi działaniami Rosjan, których celem było podkreślenie przynależności ziem polskich do imperium Romanowów. Tu również punkt wyjścia stanowiły źródła ikonograficzne – mniej znane dzieła malarskie.
Marcin Zaleski, Obchody uroczystości święta Jordanu w Warszawie, 1836, olej, płótno, sygn. l.d.: „Zaleski. pinxit 1836.”, Muzeum Warszawy, fot. Krzysztof Skrabek
W części III proponujemy teksty dotyczące tych wątków, które są szczególnie mocno utrwalone w stereotypowym spojrzeniu na pierwszą połowę XIX wieku: spiski, manifestacje patriotyczne i powstania. Zachęcamy do dokładniejszego spojrzenia na działalność masonerii, organizację armii Królestwa Polskiego i czas wzmożenia narodowego na początku lat sześćdziesiątych. Dzięki naszym tekstom można zwrócić uwagę uczniów także na różnice w charakterze walk podczas obu powstań: listopadowego i styczniowego.
Artykuły z części IV przybliżają kluczowe dla ocalenia kultury narodowej wysiłki mecenasów, a działania podejmowane na polu nauki i edukacji stanowią temat materiałów z części V. Natomiast część VI przeznaczyliśmy na zaprezentowanie wybranych szkiców dotyczących początków pracy organicznej w Wielkopolsce. Warto pochylić się nad osiągnięciami reprezentantów tej dzielnicy, pozostającymi w cieniu walki z germanizacją w drugiej połowie stulecia.
Konrad Brandel, Autoportret w gondoli balonu, 1865, odbitka na papierze albuminowym, Muzeum Narodowe w Warszawie, źródło: cyfrowe MNW
Czas niewoli rozbiorowej zazwyczaj jest postrzegany jako okres zastoju i upadku. Młodzi ludzie ze zdziwieniem dowiadują się, że XIX wiek przyniósł ziemiom polskim znaczący rozwój i przybliżył je cywilizacyjnie do reszty Europy. Część VII zawiera wybór szkiców dotyczących kompleksowych działań modernizacyjnych oraz wybranych wynalazków, które zmieniły oblicze epoki. Świadectwo osiągnięć w dziedzinie komunikacji i łączności stanowią intrygujące eksponaty muzealne oraz istniejące do dzisiaj zabytki kultury materialnej. Poświęcone im artykuły znalazły się w części VIII.
Pakiet zamyka tradycyjnie propozycja ćwiczeń i zadań ułatwiających usystematyzowanie i powtórzenie materiału. Zachęcamy Państwa także do skorzystania z innych artykułów opublikowanych na naszym portalu w zakładkach WIEDZA oraz ŚCIEŻKI HISTORII.
Sprawdź swoją wiedzę:
Posłuchaj podcastu:
Polacy na Karaibach? Jak tysiące polskich żołnierzy trafiło w XIX wieku do Ameryki Środkowej
Powrót
