II wojna światowa przyniosła społeczeństwu II Rzeczypospolitej dramatyczne cierpienia oraz niemożliwe do powetowania straty w spuściźnie kulturalnej. Hitlerowscy okupanci dokonali niemal całkowitej zagłady ludności żydowskiej, stanowiącej przed wojną około 10 procent ogółu obywateli. Przez cały czas trwania wojny Polacy bohatersko walczyli na prawie wszystkich frontach. Na terenach okupowanych stworzyli Polskie Państwo Podziemne, a w 1944 roku rozpoczęli walkę z Niemcami, by wystąpić w charakterze pełnoprawnych gospodarzy wobec zajmującej ziemie polskie Armii Czerwonej. Pomimo to państwo polskie utraciło na blisko pół wieku suwerenność, a Kresy Wschodnie zostały włączone do Związku Radzieckiego. Nowe granice Polski przesunęły się daleko na zachód.
Przyglądając się tym tragicznym czasom, należy pamiętać o osobistym doświadczeniu jednostek. Warto zastanowić się, jak wyglądało indywidualne uwikłanie w historię? Jakie postawy przyjmowano wobec nieustannego zagrożenia? Co nam mówią losy zwykłych ludzi?
Na dzieje Polski w II wojnie światowej składa się wiele wątków tematycznych. Wpierw niespodziewana klęska w kampanii wrześniowej i konieczność zmierzenia się z polityką okupantów – hitlerowskich Niemiec i stalinowskiego Związku Radzieckiego. Terror, przemoc, deportacje, dążenie do likwidacji śladów polskości wywołały szok u społeczeństwa wierzącego w potęgę II Rzeczypospolitej.
Witold Wojtkiewicz, Portret Marii Raczyńskiej (Pani M.R.), po 1900, Muzeum Narodowe w Kielcach, źródło: zbiory on-line MNK
W okupacyjnej rzeczywistości niektórzy podejmowali walkę, inni próbowali dostosować się do nowych warunków. Część Polaków znalazła się (z własnej woli lub pod przymusem) poza ziemiami polskimi. Drogi powrotu do ojczyzny prowadziły przez wiele zakątków świata, często u boku różnych armii.
Spośród blisko sześciu milionów obywateli, którzy zginęli podczas wojny, niemal połowę stanowili polscy Żydzi. Społeczność dzieląca od stuleci losy z Polakami niemal całkowicie zniknęła, pozostawiając po sobie przerażającą pustkę…
Kurt Grimm, Wozy konne na zamarzniętej Wiśle w Toruniu, w tle uszkodzony most kolejowy, luty 1940, Muzeum Okręgowe w Toruniu, dzięki uprzejmości muzeum
Może się to wydawać niezwykłe, ale straszny czas wojny i okupacji nie zmusił do milczenia twórców. W konspiracji, ryzykując życie, tworzyli oni dzieła świadczące o żywotności kultury polskiej i podtrzymujące na duchu społeczeństwo. Koniec wojny przyniósł efekty, których niemal nikt się nie spodziewał: zmiany terytorialne, deportacje ludności, dominację Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR) i wprowadzenie systemu komunistycznego. Przez kolejne dziesięciolecia doświadczenie wojenne inspirowało i nadal inspiruje artystów. Obraz lat 1939–1945 w literaturze, filmie, muzyce może dziś stanowić punkt wyjścia zastanowienia się i dyskusji nad losami nie tylko całego państwa, ale i zwykłych ludzi.
Roman Kramsztyk, Portret Ludwika Hirszwelda, 1923, Muzeum Narodowe w Warszawie, źródło: cyfrowe MNW
Niniejszy pakiet rekomendujemy nauczycielom i uczniom szkół średnich. Proponujemy sięgnięcie do artykułów z portalu HISTORIA: POSZUKAJ oraz skorzystanie z tekstów poświęconych wydarzeniom, obiektom, postaciom i zjawiskom, które – zazwyczaj mniej znane, odległe od tych najczęściej eksponowanych – znakomicie uzupełniają wiedzę przewidzianą przez podstawę programową. Namawiamy również do skorzystania z innych artykułów, niewspomnianych w tym pakiecie, które znajdują się w zakładce WIEDZA. Ciekawe może być także zaznajomienie się z tekstami omówionymi w pakiecie przeznaczonym dla szkoły podstawowej. Przekrojowe, syntetyczne ujęcia szeregu podstawowych zagadnień znajdują się z kolei w zakładce ŚCIEŻKI HISTORII.
Sten z wytwórni przy ulicy Grzybowskiej 25, widok ogólny, Muzeum Wojska Polskiego
Pakiet składa się z pięciu części oraz propozycji ćwiczeń. W części I omawiamy artykuły poświęcone obiektom muzealnym związanym z kampanią wrześniową oraz materiały dotyczące polityki najeźdźców i losów ludzi, którzy znaleźli się pod okupacją niemiecką. Część II przybliża zagadnienia odnoszące się do życia codziennego na ziemiach polskich, zjawisk charakterystycznych dla lat wojny oraz wybranych form walki o niepodległość. W części III proponujemy przyjrzenie się wybranym losom tych, którzy musieli opuścić ojczyznę. Zaskakujące i niezmiernie interesujące eksponaty muzealne pozwalają na pochylenie się nad bardzo prywatnymi doświadczeniami znanych i nieznanych bohaterów. Mogą przy tym zainspirować uczniów do podjęcia indywidualnych poszukiwań, najlepiej pod kierunkiem nauczyciela. Część IV jest poświęcona tragicznym losom Żydów – pragniemy je przybliżyć poprzez zwrócenie uwagi na zbrodniczy charakter polityki hitlerowców, dramat jednostek i heroiczną próbę walki o godność. Artykuły z części V odnoszą się do wybranych przykładów życia kulturalnego, atmosfery towarzyszącej wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej w 1945 roku i powojennych „tekstów kultury” dotyczących II wojny światowej. Pakiet zamyka propozycja ćwiczeń i zadań umożliwiających wykorzystanie materiałów z portalu HISTORIA: POSZUKAJ do usystematyzowania wiedzy i powtórzenia materiału nie tylko z podstawy programowej, ale i wykraczającego poza nią.
Pobierz:
Spoleczenstwo_i_jednostka_wobec_doswiadczenia_II_wojny_swiatowej.pdf
Posłuchaj podcastów:
Z Taszkentu do Bombaju, czyli Hanka Ordonówna ratuje polskie dzieci
