Podczas gdy Europa przeżywała dramatyczne, krwawe konflikty związane ze zmaganiami zwolenników reformacji i kontrreformacji, państwo polsko-litewskie szczyciło się pokojem religijnym. Gdy czołowi władcy Zachodu kładli podwaliny pod nowoczesny absolutyzm, szlachta polska zapamiętale broniła zasad sejmowładztwa. Choć nasi monarchowie i magnaci chętnie korzystali z wzorców sztuki i architektury renesansu i baroku, to w kulturze codziennej coraz mocniej dawały o sobie znać wpływy orientalne… Trudno nie zauważyć, że w apogeum swej potęgi Rzeczpospolita zaczynała się coraz bardziej różnić od państw zachodu kontynentu, czym wprawiała w zdumienie odwiedzających ją podróżników i dyplomatów.
Polska i Litwa wkraczały w XVI stulecie wzmocnione osiągnięciami dynastii jagiellońskiej z XV wieku – zwłaszcza osłabieniem, a w efekcie likwidacją zakonu krzyżackiego. Rola odgrywana w Europie przez Rzeczpospolitą czyniła z niej ważny podmiot stosunków międzynarodowych. Sytuacja zaczęła zmieniać się na niekorzyść w XVII wieku, jednak i wówczas jeszcze cieszono się pełną suwerennością i odnoszono sukcesy polityczne i militarne.
O potencjale nowożytnej Rzeczypospolitej świadczy dorobek w zakresie nauki, techniki i zdobyczy cywilizacyjnych. Te mniej znane zjawiska są przyćmiewane znakomitymi przykładami dzieł sztuki, architektury i muzyki, które stanowią podstawę do nazwania XVI stulecia – złotym wiekiem.
Pracownia Lukasa Cranacha, Portret Barbary Radziwiłłówny (1520–1551), II-giej żony Zygmunta Augusta, ok. 1556, blacha miedziana, licencja PD, Muzeum Narodowe w Krakowie, źródło: cyfrowe zbiory muzeum
Niniejszy pakiet, adresowany do nauczycieli i uczniów szkół średnich, zachęca do skorzystania z artykułów znajdujących się na portalu HISTORIA: POSZUKAJ. Proponujemy sięgnięcie do tekstów, które opowiadają o mniej znanych wydarzeniach, postaciach czy zjawiskach z dziejów Polski nowożytnej, a zarazem świetnie uzupełniają wiedzę podręcznikową. Warto także, oczywiście, zapoznać się z innymi, niewymienionymi poniżej tekstami z zakładki WIEDZA. Pragnącym zaznajomienia się z przekrojowym, syntetycznym spojrzeniem na rozmaite zagadnienia rekomendujemy zakładkę ŚCIEŻKI HISTORII.
Szara maść rtęciowa i inne preparaty z rtęcią szeroko stosowane w renesansie do leczenia kiły, Muzeum Historii Medycyny i Farmacji Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku, fot. Paweł Bezubik
Pakiet składa się z sześciu części oraz propozycji ćwiczeń. W części I zebraliśmy teksty ukazujące wybrane działania polskich monarchów, mające zapewnić państwu korzystne relacje z bliższymi i dalszymi sąsiadami. Opisy negocjacji dyplomatycznych, małżeństw dynastycznych, umów międzypaństwowych wzbogacają omówienia cennych eksponatów z muzeów polskich.
Część II odkrywa przed czytelnikami tematy, które raczej nie goszczą na kartach podręczników, a dowodzą imponującego dorobku cywilizacyjnego ziem polskich w okresie nowożytnym. Warto zwrócić uwagę na rozwój medycyny, nauk przyrodniczych czy funkcjonowanie infrastruktury miejskiej. W części III sięgamy do kultury artystycznej ziem polskich. Pragniemy zwrócić uwagę na dzieła zarówno pierwszoplanowe, jak i nieco mniej znane. Choć złoty wiek kojarzy się zazwyczaj z architekturą i rzeźbą, to nie sposób pominąć literatury i muzyki, które odgrywały znaczącą rolę zwłaszcza w życiu elit państwa. Wspominając nowożytność, szczycimy się wielokulturowością i tolerancją religijną.
Kościół w Szlichtyngowej, widok od zachodu, fotografia z początku XX wieku, zbiory Jerzego Głąba
Część IV niniejszego pakiety przypomina o tych zagadnieniach. W proponowanych tekstach zostały omówione epizody i obiekty związane z dziejami Żydów, wyznawców prawosławia i protestantów. O tym, że w wiekach XVI i XVII Rzeczpospolita doświadczyła zarówno imponujących sukcesów militarnych, jak i bolesnych porażek, przypominają materiały z części V. Wybrane obiekty z kolekcji Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie stanowią punkt wyjścia rozważań nad dziejami polskiej wojskowości. Nasz pakiet zamykamy propozycją sięgnięcia do tekstów sygnalizujących, że przeszłość to także niepowodzenia i niekorzystne zjawiska. Zwrócenie uwagi na ciemniejsze strony przeszłości skłania do refleksji nad złożonością procesu historycznego.
Jan Filip Lempke, Potyczka Karola X Gustawa z Tatarami pod Warszawą, 1684, obraz powstał na zamówienie szwedzkiego dworu, licencja PD, Muzeum Wojska Polskiego
Staraliśmy się tak dobrać artykuły, by obraz polskiej nowożytności był możliwie bogaty i wszechstronny, a pretekst do poznawania jego tajemnic stanowiły eksponaty muzealne, obiekty architektoniczne, dzieła kultury niematerialnej.
Posłuchaj podcastów:
Sztandar Karola II Gustawa. Bezcenna pamiątka z okresu potopu w zbiorach Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie
Kochanka – żona – królowa. Barbara Radziwiłłówna w szponach miłości i polityki
