historiA: FISZKI 

Po uwolnieniu z pięcioletniego zesłania w 1892 roku Józef Piłsudski wstąpił do Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS). Od 1894 roku czuwał nad wydawaniem partyjnego pisma „Robotnik”. W 1899 roku tajna drukarnia „Robotnika” została przeniesiona z Wilna do Łodzi, gdzie – wśród robotników – PPS chciała propagować idee socjalizmu i niepodległości. Towarzysz „Wiktor” przygotował w Łodzi zaledwie dwa numery „Robotnika”. Podczas pracy nad kolejnym został zatrzymany przez policję rosyjską. Umieszczono go w areszcie w Łodzi, a następnie w Cytadeli warszawskiej. Przewieziony do szpitala psychiatrycznego w Petersburgu dokonał, dzięki pomocy towarzyszy, brawurowej ucieczki.
Zawiłe dzieje „babci” Piłsudskiego. Maszyna drukarska tzw. bostonka ze zbiorów Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi
Tryumf wolnego słowa. Klisza winiety „Robotnika” z 31 grudnia 1899 roku, należąca do Józefa Piłsudskiego, ze zbiorów Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi
Gorsza niż najgorsze więzienia sybirskie. Cela Józefa Piłsudskiego w siedzibie głównej Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi

Roman Dmowski urodził się w podwarszawskiej wsi Kamionek. Wstępną naukę odebrał w szkole powszechnej, a następnie w zrusyfikowanym gimnazjum. Choć od najmłodszych lat z zapałem pochłaniał książki, nie należał do prymusów. Trzykrotnie powtarzał klasę. Już wówczas wykazywał wielką zdolność do nauki języków obcych. W tajnym kole samokształceniowym dał się poznać jako przeciwnik socjalizmu i antysemita. Po maturze podjął studia przyrodnicze w Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim. Dzięki pilnej nauce ukończył je z powodzeniem, przedstawiając pracę „Przyczynek do morfologii wymoczków włosowatych”. Rozważał kontynuowanie kariery naukowej, studiował przez pewien czas w Paryżu. Ostatecznie zdecydował się na działalność polityczną i stał się niekwestionowanym przywódcą polskiego nacjonalizmu.
Jak z Kamionka pod Warszawą trafić na salony Wersalu? Dzieciństwo i młodość Romana Dmowskiego
Narodowy dyplomata. Roman Dmowski na konferencji w Paryżu w 1919 roku

Od 1908 roku w zaborze austriackim działał Związek Walki Czynnej, sprawujący pieczę nad tworzeniem i szkoleniem oddziałów strzeleckich, z których w przyszłości miała się rozwinąć armia polska. 6 sierpnia 1914 roku sformowana ze strzelców I Kompania Kadrowa wyruszyła na rozkaz Józefa Piłsudskiego z krakowskich Oleandrów do Królestwa. Nim jednak przekroczyła granicę, kilka godzin wcześniej na teren zaboru rosyjskiego dotarł siedmioosobowy patrol dowodzony przez Władysława Belina-Prażmowskiego. Niewielki oddziałek stał się zalążkiem polskiej kawalerii.
Ułan jak malowany. Mundur 1 Pułku Ułanów Legionów Polskich ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie
Raduje się serce, raduje się dusza… Wymarsz pierwszej kadrowej w 1914 roku

Łódź w 1872 roku liczyła 100 tysięcy mieszkańców, ćwierć wieku później – 300 tysięcy, a w przededniu Wielkiej Wojny już 600 tysięcy. Dominujący wśród łodzian robotnicy żyli w większości w bardzo trudnych warunkach. Brakowało szkół, szpitali i kanalizacji. Zamiast ulic miasto przecinały błotniste trakty. Jak i czym można było się pochwalić? Promocji miasta służyły bardzo wówczas popularne pocztówki. Ukazywano na nich rezydencje przemysłowców, budynki fabryk, kamienice czynszowe, targi. Może zdumiewać, że chętnie eksponowanym motywem był unoszący się z wysokich kominów gęsty, ciemny dym. Nie traktowano go jako rzeczy wstydliwej i szkodliwej. Wręcz przeciwnie – uważano za dowód dokonującego się postępu.
Łódź – miasto kominami podparte. Karta pocztowa (tak zwany gigant) z panoramą Łodzi przed 1914 rokiem ze zbiorów Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi.
Stary Rynek w Łodzi? Naprawdę istnieje! Pocztówka prezentująca Stary Rynek w Łodzi ze zbiorów Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi

Polska emigracja zarobkowa kierowała się głównie na zachód Europy i do Stanów Zjednoczonych. Pod koniec XIX wieku na ziemiach pod zaborami rozgorzała „gorączka brazylijska”. Wśród słabo wykształconych ludzi krążyły opowieści o niezwykłych bogactwach oczekujących w Ameryce Południowej. Do Brazylii, ale także do Argentyny dotarło ponad 100 tysięcy spragnionych lepszego życia. Ich los budził zainteresowanie rodaków. „Kurier Warszawski” wysłał za ocean Adolfa Dygasińskiego, który swe obserwacje przedstawił w obszernym reportażu. Maria Konopnicka poświęciła uchodźcom poemat „Pan Balcer w Brazylii”. Wyjątkowym źródłem są zatrzymane przez carską cenzurę listy emigrantów, które ocalił z pożogi II wojny światowej wybitny historyk Witold Kula.
Reportaże tajnego agenta, poemat i przechwycone listy.
Emigracja zarobkowa do Brazylii na przełomie XIX i XX wieku: echa w literaturze i świadectwo w listach ocalonych z pożogi wojennej

Kazimierz Prószyński pragnął skonstruować aparat umożliwiający rejestrację i projekcję obrazów. Już w 1895 roku nagrywał w Warszawie pierwsze ruchome sceny zbudowanym przez siebie pleografem. Udoskonaloną wersję urządzenia nazwał biopleografem. W 1908 roku udał się do Paryża, gdzie kontynuował swe eksperymenty. Zaproponowane przezeń ulepszenia pozwoliły na produkcję kamer umożliwiających kręcenie dłuższych niż dotychczas filmów. W 1910 roku wynalazca przedstawił aeroskop – pierwszą ręczną kamerę filmową. Napędzał ją pneumatyczny silniczek, a drgania kamery zmniejszał, jako stabilizator, żyroskop. Produkowany w Wielkiej Brytanii aeroskop zdał egzamin podczas kręcenia filmów przyrodniczych, rejestrowania zawodów sportowych i walk na frontach I wojny światowej.
Kamera na pompkę. Jak Kazimierz Prószyński zmienił przemysł filmowy

Bronisława Skłodowska nie miała łatwego dzieciństwa. Po śmierci matki musiała opiekować się młodszymi siostrami – Marią i Heleną. Mimo trudnych warunków znakomicie ukończyła szkołę i zdała maturę. Wymarzone studia medyczne podjęła w dalekim Paryżu. Na początek wystarczyła odłożona wcześniej suma pieniędzy, a kontynuację nauki umożliwiała systematycznie przesyłana połowa nauczycielskiej pensji Marii. Gdy Bronisława ukończyła studia, zrobiła doktorat, poślubiła Kazimierza Dłuskiego i zaczęła pracę, mogła odwdzięczyć się siostrze. Dzięki wsparciu finansowemu Bronisławy Maria sama przybyła do Paryża, by – również na Sorbonie – rozpocząć drogę ku noblowskim laurom.
Bronia, która ogarniała rzeczywistość. Barwne życie Bronisławy Dłuskiej
Roentgen, auto i dynamo. Maria Skłodowska-Curie rusza na wojnę
Drogocenny jeden gram. Założenie Instytutu Radowego w Warszawie

Pod koniec XIX wieku na świecie zostały podjęte działania na rzecz równouprawnienia kobiet. W państwach zachodnich sufrażystki z determinacją walczyły o prawa wyborcze. Polki, pomimo zaborów, także domagały się pełnej emancypacji. O możliwość podejmowania studiów przez kobiety na Uniwersytecie Jagiellońskim skutecznie starała się Kazimiera Bujwidowa. Paulina Kuczalska-Reinschmit prezentowała hasła feministyczne na łamach wydawanego przez siebie pisma „Ster”. Maria Dulębianka wykorzystała lukę prawną i w 1908 roku wystartowała w wyborach do lwowskiego Sejmu Krajowego. Władze nie zaakceptowały tej inicjatywy i nazwisko działaczki zostało usunięte z listy kandydatów.
Rewolucja Kazimiery Bujwidowej. Pierwsze krakowskie maturzystki i studentki na przełomie XIX i XX wieku
Kurs: równouprawnienie kobiet. Paulina Kuczalska-Reinschmit i czasopismo „Ster”
Nielegalna kandydatura Marii Dulębianki, czyli walka o prawa wyborcze kobiet na wszelkie sposoby
„My, Polki, nie chcemy być biernymi widzami”. Zjazd kobiet w Warszawie w 1917 roku

W ostatnich dziesięcioleciach XIX wieku Tatry i Podhale zachwycały coraz liczniej przybywających gości. Fascynowała dzika przyroda i unikalna kultura ludowa górali. Jako jeden z pierwszych zwrócił na nią uwagę malarz Stanisław Witkiewicz. Dostrzegł on w sztuce góralskiej elementy pozwalające na stworzenie stylu, który – naśladowany na ziemiach polskich – przyczyniłby się do odrodzenia sztuki narodowej. Witkiewicz starał się ukazać walory stylu zakopiańskiego w willach, które projektował dla osiadających pod Giewontem przedstawicieli inteligencji. Najdoskonalszym jego dziełem jest dom „Pod Jedlami” wybudowany dla Jana Gwalberta Pawlikowskiego.
Ambasador stylu. Makieta domu „Pod Jedlami” z Muzeum Tatrzańskiego im. Dra Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem 
Trzeba tylko otworzyć oczy, a usta otworzą się same. Szkic do olbrzymiego obrazu „Panorama Tatr” z Muzeum Narodowego w Krakowie

Dzieła Jacka Malczewskiego są pełne ukrytych znaczeń, których odczytanie wymaga starannej analizy ukazanych przez artystę detali. Na obrazie „Hamlet polski – portret Aleksandra Wielopolskiego” młodemu, jakby wahającemu się mężczyźnie towarzyszą dwie kobiety. Starsza z nich dostojnie dźwiga na skroniach koronę królewską, ramiona okrywa kontuszem, unosi do góry ręce skute kajdanami. Zapewne uosabia dawną, tradycyjną, szlachecką, zniewoloną Polskę. Młodsza zdaje się coś wołać, a jej silne ramiona zerwały łańcuchy. Ciało opasała czerwoną materią, włosy otacza wieniec z maków. Czy symbolizuje rewolucję, która przyniesie wolność? Odpowiedź jest skomplikowana, tak jak dzieła symbolizmu, którego Malczewski stał się jednym z czołowych twórców.
O czym myślał Aleksander Wielopolski? Obraz Jacka Malczewskiego „Hamlet polski – portret Aleksandra Wielopolskiego” z Muzeum Narodowego w Warszawie