historiA: FISZKI 

Od narodzin, przez rozbicie, do zjednoczenia – Polska piastowska od X do XIII wieku

POLSKA PIASTOWSKA OD X DO XIII WIEKU

Sprawdź swoją wiedzę. Zapraszamy do historycznych fiszek!

1

Czy wiesz, że słowo „stolica” pochodzi od… stolca? Stolca albo inaczej tronu. Gdzie zatem tronowali, czyli sprawowali władzę pierwsi Piastowie? Powszechnie znana legenda nie pozostawia wątpliwości, ale to tylko legenda…

Historycy nie udzielają jednoznacznej odpowiedzi… Gniezno, choć wydaje się oczywistym kandydatem, budzi spore wątpliwości. Badania archeologiczne wskazują na wyjątkową rolę grodu w Gieczu. Pierwsze polskie biskupstwo ustanowiono w Poznaniu, gdzie także zostali pochowani Mieszko I i Bolesław Chrobry. Siedzibą księżnej Dobrawy było zapewne palatium na Ostrowie Lednickim. Za to szczątki pierwszego męczennika w naszej historii, świętego Wojciecha, spoczęły w Gnieźnie i tam Chrobry gościł w 1000 roku cesarza Ottona III. Warto poza tym pamiętać, że w monarchii patrymonialnej władca rzadko dłużej przebywał w jednym miejscu.
Gniezno czy Giecz, czyli skąd pochodzi dynastia?
Dobrawa. Pierwsza polska księżna
Jak Bolesław olśnił Ottona w Gnieźnie

2

Podstawą siły zbrojnej w państwie pierwszych Piastów była utrzymywana przez władcę drużyna. Skąd czerpano wzorce, wytwarzając elementy wyposażenia i uzbrojenia dla książęcych wojów?

W 1919 roku we wsi Olszówka miejscowy rolnik wyorał z pola pochodzący z X–XI wieku hełm. To jeden z czterech podobnych szyszaków odnalezionych na terenie Wielkopolski. Cechują je niemal identyczne kształt, konstrukcja i zdobienia. Musiały zatem pochodzić z jednego kręgu kulturowego. Hełmy typu stożkowego, znane już w starożytności, były w średniowieczu charakterystyczne dla Rusi. Mogły tam trafić za sprawą skandynawskich Waregów, którzy odegrali kluczową rolę w budowie państwowości ruskiej. Czy odnalezione w Wielkopolsce szyszaki produkowano na miejscu? Czy trafiły tu wraz z najemnymi wojownikami? Tego nie wiemy, ale zapewne wywarły one wpływ na wyposażenie piastowskich drużynników.
Szyszak z Polski śladem skandynawskich wojów? Intrygujący zabytek ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego

3

Czy patron Polski i święty Kościoła katolickiego mógł dopuścić się zdrady? Jakie hipotezy na temat konfliktu biskupa krakowskiego Stanisława z królem Bolesławem Śmiałym przekazali nasi pierwsi kronikarze?

To największa zagadka kryminalna polskiego średniowiecza. Anonim zwany Gallem krótko stwierdził, że biskup był zdrajcą i za zdradę został skazany na obcięcie członków. Wincenty Kadłubek drobiazgowo opisał, jak biskup wystąpił w obronie prześladowanych przez króla poddanych i próbował powstrzymać okrutnego władcę. Bolesław najpierw polecił go uprowadzić. Gdy słudzy króla nie wykonali zadania, osobiście zamordował duchownego w kościele na Skałce w Krakowie. W 1253 roku Stanisław został kanonizowany, a sławiące go żywoty podtrzymały wersję Kadłubka.
Niesłusznie skazany? Spór biskupa Stanisława z Bolesławem Śmiałym 
Wyhaftowana legenda świętego Stanisława. Ornat fundacji Piotra Kmity w Muzeum Katedralnym na Wawelu

4

Pierwsi Piastowie wzbudzali zainteresowanie kronikarzy opowiadających o dziejach Niemiec i Rusi. Również Czesi nie tracili z oczu swego sąsiada z północy. Kto był autorem dzieła, ważnego dla najdawniejszej historii Czech, a jednocześnie przynoszącego wiele informacji o Polsce?

O ziemiach piastowskich pisał ruski kronikarz Nestor. Niemiecką wersję historii Polski wczesnopiastowskiej przekazał biskup Merseburga Thietmar. Bogatym źródłem wiadomości o pierwszych Piastach jest Kronika Czechów spisana przez Kosmasa – nadwornego kronikarza księcia Władysława I Przemyślidy. Przedstawiciel czeskiej elity, gruntownie wykształcony w Pradze i Liège, nie krył swej niechęci do Polaków i polskich władców. Nie szczędził im szyderstw i złośliwości. Zarzucał brak rozwagi i tchórzostwo. Szczególnie gorliwie krytykował Bolesława Chrobrego, z większym umiarem traktując Bolesława Krzywoustego – syna czeskiej księżniczki Judyty.
„Nigdy nie upodobnię się do księcia polskiego Bolesława…” Kosmas w „Kronice Czechów” o Polakach

5

W XI i XII wieku Piastowie fundowali wspaniałe dzieła sztuki nie z powodu upodobania do piękna, ale z myślą o życiu wiecznym. Który z dwunastowiecznych zabytków polskich dowodzi, że aby zasłużyć na zbawienie, fundatorzy gotowi byli nawet dać się podeptać?

Kazimierz Sprawiedliwy godnie upamiętnił swego starszego brata, księcia Henryka sandomierskiego, który zginął w 1166 roku w czasie wyprawy przeciwko Prusom. Ciało poległego złożono w krypcie kolegiaty w Wiślicy. Miejsce pochówku przykryła posadzka z wyrytą w masie gipsowej unikalną dekoracją. Przedstawia ona dwie grupy pogrążonych w modlitwie postaci, między innymi Henryka sandomierskiego oraz Kazimierza Sprawiedliwego z żoną i synem. Pragnienia wyobrażonych wyjaśnia łaciński napis, który w tłumaczeniu brzmi: „Ci chcą być podeptani, aby mogli być wzniesieni do gwiazd…” Całość okalają ozdobne motywy roślinne i zwierzęce. „Płyta orantów” stanowi świadectwo głębokiej religijności ludzi średniowiecza.
Czy podeptani zostaną zbawieni. Płyta orantów z kolegiaty Najświętszej Panny Marii w Wiślicy
Książę Mieszko funduje. Patena kaliska ze zbiorów skarbca katedry w Kaliszu

6

Należący doń mnisi nosili białe habity. Budowali klasztory w dolinach, a nie na wzgórzach. Znacząco przyczynili się do udoskonalenia rolnictwa. Co to za zakon? Dlaczego na trwałe zapisał się w historii języka polskiego?

Zakon cystersów, powołany w 1098 roku w Cîteaux we Francji, do Polski dotarł już w połowie XII wieku. Najsławniejsze opactwa powstały w Jędrzejowie, Łeknie, Lubiążu, Lądzie nad Wartą, Wąchocku i Sulejowie. Cystersi zagospodarowywali pustki, rozpowszechniali nowoczesne metody uprawy ziemi, zakładali pasieki i stawy hodowlane, budowali młyny. W ufundowanym przez Henryków śląskich klasztorze w Henrykowie została spisana „Księga henrykowska”, w której znalazło się najstarsze zdanie zapisane w języku polskim: „Daj ać ja pobruszę, a ty poczywaj”, co oznacza: „Daj, niech ja pomielę, a Ty odpoczywaj”.
Z Cîteaux do Polski. Działalność cystersów na ziemiach polskich
Chwalebne skutki uczty kanclerza Mikołaja. O fundacji klasztoru w Henrykowie i powstaniu „Księgi henrykowskiej”

7

Ludzie średniowiecza dążąc do zbawienia, postępowali ściśle według ustalonych reguł. Obowiązywały wzorce idealnego rycerza, ascety, władcy… Jakich czynów musiała dokonać monarchini, by zasłużyć sobie na łaskę szczęśliwego życia wiecznego?

Średniowieczne źródła pełne są opisów czynów dokonanych przez władczynie działające na ziemiach polskich. Dobrawa, żona Mieszka I, swym przykładem miała zachęcić męża do przyjęcia chrześcijaństwa. Święta Jadwiga śląska fundowała kościoły, opiekowała się biednymi, niosła pomoc ofiarom głodu i powodzi, wiele czasu spędzała na modlitwie, a swego niesfornego wnuka w dość obrzydliwy sposób próbowała uczyć pokory. Święta Kinga, gdy została żoną Bolesława Wstydliwego, ślubowała wytrwać we wstrzemięźliwości seksualnej i skupiła się na wspieraniu Kościoła. Do jej największych zasług należy utworzenie klasztoru Klarysek w Starym Sączu.

Dobrawa. Pierwsza polska księżna
Jadwiga śląska. Księżna niezwykłej pobożności
Piast w kąpieli, czyli jak to z tą higieną niegdyś bywało…
Pod skrzydłami dobrej pani. Księżna Kinga i klasztor Klarysek w Starym Sączu

8

W okresie rozbicia dzielnicowego ziemie polskie doznały wielu klęsk wskutek najazdów Mongołów. Jednym z najciężej doświadczonych miast był Sandomierz. Z jakim wydarzeniem wiążę się historia 49 męczenników sandomierskich?

Podczas najazdu Mongołów na ziemie polskie w latach 1259–1260 oddziały dowodzone przez Burundaja podstępnie zdobyły Sandomierz i dokonały rzezi jego mieszkańców. Podobny los spotkał przeora tamtejszego klasztoru Dominikanów Sadoka i jego 48 współbraci. Męczenników wkrótce otoczono kultem, a przeor Sadok został w 1807 roku beatyfikowany. Śmierć zakonników zachwiała, na szczęście na krótko, pomyślnym rozwojem założonego w 1226 roku konwentu. O wyjątkowym znaczeniu sandomierskiego klasztoru Dominikanów świadczy wspaniała romańsko-gotycka świątynia, której ozdobę stanowi ozdobny portal.
Męczeńska śmierć dominikanów, czyli o najeździe Tatarów na Sandomierz w 1260 r.
Cuda nad Wrocławiem. Obrona miasta przed Tatarami

9

Za wydarzenie kończące rozbicie dzielnicowe przyjmuje się koronację Władysława Łokietka. Kto jako pierwszy sięgnął po królewską koronę i dlaczego nie on jest uważany za autora zjednoczenia Polski?

Książę wielkopolski Przemysł II miał szczęście – popierał go arcybiskup gnieźnieński Jakub Świnka, a władca Pomorza Mszczuj II zapisał mu Pomorze Gdańskie. Wydawało się, że to wystarczające przesłanki do starania się o tytuł królewski. Gdy Mszczuj II zmarł w 1294 roku, arcybiskup nie zwlekał i 26 czerwca 1295 roku zwieńczył skronie Przemysła koroną. Nowy król cieszył się nią nieco ponad pół roku. Władał jedynie Wielkopolską i Pomorzem Gdańskim, a jego tytułu nie uznawali pozostali książęta dzielnicowi. Co gorsza, z wyniesienia władcy nie byli zadowoleni wielkopolscy możni i margrabiowie brandenburscy. W wyniku zawiązanego spisku Przemysł został zamordowany. Wyznaczoną przez niego drogą podążyli jednak następni… 
Koronacja Przemysła II. Początek zjednoczenia Polski
Zagadkowe zabójstwo książęcej małżonki

10

Wśród żon Piastów były i takie, które przysporzyły swym mężom sporo kłopotów i spowodowały niemałe zamieszanie polityczne. Jak księżna Gryfina skompromitowała małżonka i zachwiała procesem jednoczenia ziem polskich?

Gryfina Halicka w 1271 roku wprawiła w prawdziwe osłupienie dwór, oświadczając publicznie, że jej mąż – książę sieradzki Leszek Czarny – mimo sześciu lat małżeństwa nie zdołał skonsumować związku, a ona sama nadal jest dziewicą. Leszek nie zaprzeczył. Nie pomogła zalecona przez medyków kuracja z wykorzystaniem żab, węży i jaszczurek. Małżeństwo pozostało bezdzietne. Pewną osłodę dla księżnej stanowiło objęcie przez męża w 1279 roku tronu krakowskiego. W niedalekiej przyszłości wyniknęły z tego poważne kłopoty. Gryfina bowiem postanowiła po śmierci Leszka przekazać księstwo krakowskie swemu siostrzeńcowi, królowi Czech Wacławowi II, co zachęciło go do zajęcia Krakowa i utrudniło piastowskim kandydatom starania o zjednoczenie Polski. 
Dama z charakterem. Małżonka Leszka Czarnego – Gryfina Halicka

Zobacz HISTORIA: ŚCIĄGNIJ

Zespół portalu HISTORIA: POSZUKAJ opracował dwa zestawy pakietów dydaktycznych. Pierwszy – przeznaczony dla nauczycieli szkół podstawowych, drugi – dla nauczycieli i uczniów szkół średnich. Każdy składa się z kilkunastu artykułów wybranych z zasobu portalu, wprowadzenia metodycznego zawierającego charakterystykę materiałów oraz z propozycji ćwiczeń ułatwiających pracę ze wskazanymi tekstami. Autorami artykułów są specjaliści – historycy i historycy sztuki, naukowcy, muzealnicy, nauczyciele, wytrawni popularyzatorzy historii. Zapraszamy do Historia: ściągnij!

posłuchaj podcastów

Powrót
drukuj wyślij facebook
Fiszki. Ostania prosta – Polacy na drodze do niepodległości na przełomie XIX i XX wieku
Fiszki. Ekscytujący start młodego państwa – pierwsze lata II Rzeczpospolitej